Autor Shawn Khefets
Język !Xóõ, znany również jako Taa, jest używany w rejonie granicy Botswany i Namibii. Słynie z prawdopodobnie najbardziej niezwykłego zestawu fonemów na świecie. W jego systemie dźwiękowym znajduje się od 80 do 160 spółgłosek, z których wiele to kliknięcia, np. ǀ, ǁ, ǂ, ʘ, ! (Tak, to są rzeczywiste symbole używane do ich zapisu). Oprócz tego język posiada około 30 samogłosek oraz od 2 do 4 tonów. !Xóõ stanowi niezwykły przykład różnorodności i bogactwa ludzkiej komunikacji.
Przyjrzyjmy się temu językowi, zbadajmy jego system dźwięków i spróbujmy zrozumieć, jak to wszystko jest możliwe!
Klasyfikacja: skąd pochodzi język !Xóõ i gdzie się nim mówi? W latach 50. i 60. XX wieku językoznawca Joseph Greenberg (1915–2001) próbował sklasyfikować wszystkie języki afrykańskie w kilka dużych rodzin językowych, w tym rodzinę Khoisan. Dziś jednak klasyfikacja Khoisan jako jednej rodziny językowej jest powszechnie odrzucana. Mimo to termin „Khoisan” jest nadal używany jako ogólne określenie dla grupy języków, które mają spółgłoski klikowe i nie należą do żadnej innej afrykańskiej rodziny językowej.
Warto pamiętać, że podobieństwo dźwięków w różnych językach – nawet tak rzadkich i egzotycznych jak kliknięcia – nie oznacza, że języki te są ze sobą blisko spokrewnione. Obecnie dawna grupa języków Khoisan została podzielona na trzy małe rodziny językowe: Khoe-Kwadi,Kx’a,Tuu (do której należy !Xóõ).
W Afryce Wschodniej istnieją także dwa izolowane języki klikowe: Sandawe i Hadza używane w Tanzanii. Język !Xóõ jest ostatnim aktywnie używanym członkiem rodziny Tuu. Istnieje jeszcze inny język z tej grupy – Nǁng, ale według danych z 2021 roku przetrwał tylko jeden rodzimy użytkownik, co oznacza, że język ten prawdopodobnie wkrótce zaniknie. Tym samym jedynym żywym językiem rodziny Tuu pozostanie !Xóõ wraz ze swoimi dialektami.
Ludzie posługujący się językiem !Xóõ należą do szeroko pojętej grupy etnicznej zwanej ludami San, znanymi również jako Basarwa lub Buszmeni. Większość z nich prowadzi łowiecko-zbieraczy tryb życia, i jest uważana za jedne z najstarszych zachowanych kultur na świecie. Zajmują się polowaniem na dziką zwierzynę oraz zbieraniem pożywienia. W polowaniach używają włóczni oraz łuków i strzał, czasami z trucizną pozyskiwaną z larw chrząszczy. Czas wolny odgrywa istotną rolę w tych społecznościach; wiele z nich praktykuje skomplikowane tańce rytualne, tworzy malowidła naskalne, muzykę, gry i inne liczne formy aktywności kulturalnej. Aby biegle posługiwać się ich językiem, należy również zgłębić ich kulturę, ponieważ nie można być biegłym w języku bez znajomości kultury, z której się wywodzi.
Przechodząc do aspektów językoznawczych języka !Xóõ, warto zwrócić uwagę na jego system samogłoskowy. Podstawowy zestaw obejmuje pięć samogłosek: a, e, i, o, u. Każda z nich może być realizowana w pięciu różnych typach fonacji: modalnej, zwartej (glottalizowanej), szeptanej (breathy), gardłowej (pharyngealizowanej) oraz stridentnej. Fonacja odnosi się do sposobu, w jaki struny głosowe są napinane i wibrują podczas artykulacji dźwięku, co wpływa na charakterystykę akustyczną powstającego dźwięku. Dodatkowo, każda z tych samogłosek może być również nosowa, co łącznie daje około 30 różnych jakości samogłoskowych. Należy jednak zauważyć, że liczba ta może się różnić w zależności od dialektu oraz innych czynników, takich jak ograniczenia fonotaktyczne, struktura sylaby czy kontekst fonetyczny, które mogą się znacznie różnić między poszczególnymi społecznościami i mówcami.
Przechodząc do tonów w języku !Xóõ, badania z lat 70., 80. i 90. XX wieku sugerowały istnienie czterech tonów: wysokiego, średnio-opadającego, średniego i niskiego. Jednak nowsze analizy wskazują na obecność tylko dwóch tonów: wysokiego i niskiego. Różnice te mogą wynikać z analizy mor, czyli jednostek rytmicznych krótszych od sylaby. Tonalność w języku !Xóõ wpływa na gramatykę, determinując zgodność między rzeczownikami, czasownikami i przymiotnikami. Badania intonacji w różnych frazach sugerują, że zamiast czterech odrębnych tonów, istnieją dwa tony z wariacjami w długości i intonacji w określonych kontekstach. Podsumowując, system tonalny tego języka jest fascynujący, a połączenie bogatego zestawu samogłosek, spółgłosek i tonów czyni naukę mówienia w nim wyjątkowo wymagającą.
Przejdźmy teraz do najbardziej fascynującej części – spółgłosek! Na początku wspomnieliśmy, że w języku !Xóõ występuje od 80 do 160 spółgłosek. Dla porównania, kastylijski hiszpański ma 19 spółgłosek, standardowy brytyjski angielski – 24, a współczesny standardowy arabski – 28. Skąd więc taka ogromna różnica w liczbie spółgłosek i dlaczego istnieją rozbieżności w ich liczeniu? Aby to zrozumieć, musimy najpierw przyjrzeć się typom spółgłosek występujących w języku !Xóõ. Warto zauważyć, że istnieją dwa główne klastry dialektalne: wschodni i zachodni. Chociaż ich systemy fonetyczne działają na podobnych zasadach, różnią się nieco liczbą spółgłosek. Dla uproszczenia skupimy się głównie na dialekcie zachodnim.
Język !Xóõ charakteryzuje się wyjątkowo złożonym systemem spółgłoskowym, wykorzystującym trzy mechanizmy przepływu powietrza podczas artykulacji:
-Pulmoniczny egressywny: To najczęściej spotykany mechanizm, obecny we wszystkich językach świata. Dźwięki te powstają poprzez wypychanie powietrza z płuc na zewnątrz podczas fonacji. Przykłady takich spółgłosek to [b], [k], [l], [m], [n], [p], [r], [s], [t].
-Glotaliczny egressywny (ejektywy): Rzadsze w skali światowej, nieobecne w języku angielskim. Ejektywy powstają przez zamknięcie głośni i podniesienie krtani, co powoduje sprężenie powietrza w jamie ustnej i jego gwałtowne uwolnienie.
-Lingwalny/werlaryczny ingresywny (mlaski): Charakterystyczne dla niektórych języków afrykańskich, w tym !Xóõ. Mlaski powstają przez stworzenie podciśnienia w jamie ustnej poprzez ruch języka, a następnie uwolnienie tego podciśnienia, co powoduje wciągnięcie powietrza do jamy ustnej.
Następnie rozbijamy spółgłoski mlaskowe na mniejsze grupy – istnieje 5 podstawowych typów spółgłosek mlaskowych, zaczynając od tych, które powinny być znane większości anglojęzycznych użytkowników:
-Mlask zębowy (ǀ) – przypomina dźwięk, który wydajemy, gdy dezaprobujemy coś, co zrobiło nasze dziecko – tsk tsk tsk.
-Mlask boczny (ǁ) – to dźwięk, którym przywołujemy konia.
-Mlask dziąsłowy (ǃ) – to dźwięk, którym niektórzy naśladują galop konia lub tykanie zegara.
-Mlask podniebienny (ǂ) – może brzmieć bardzo podobnie do mlasku zębowego, ale jest inny – zamiast dotykać językiem przedniej części jamy ustnej i zębów, jest wyżej, z tyłu podniebienia; lekko zawijamy język do tyłu, dotykając podniebienia, a następnie go uwalniamy.
-Mlask dwuwargowy (ʘ) – polega na zetknięciu warg ze sobą, prawie jak pocałunek, ale mniej napięty.
Pamiętaj, że w innych językach istnieje kilka innych typów mlasków, ale te pięć to podstawowe typy obecne w języku !Xóõ. Nawiasem mówiąc, około 70% słów w słowniku zaczyna się od mlasku!
To było naprawdę sporo technicznych informacji, ale teraz powinieneś mieć już podstawowe pojęcie o różnych typach spółgłosek występujących w tym języku. Ale nie martw się… bo to jest jeszcze bardziej skomplikowane.
Dodatkowo, spółgłoski mogą mieć kilka innych cech, które sprawiają, że różnią się od podstawowych typów, co oznacza, że mogą tworzyć osobne fonemy i wpływać na znaczenie słów lub zdań. Zanim przejdziemy dalej, warto je zdefiniować:
-Aspiracja – towarzyszący spółgłosce podmuch powietrza, występujący przed lub po jej artykulacji.
-Nosowość – część powietrza uchodzi przez nos zamiast przez usta podczas wymowy danej spółgłoski.
-Glotalizacja – zwiększone napięcie w tylnej części gardła, co sprawia, że dźwięk staje się bardziej gardłowy.
-Dźwięczne vs. bezdźwięczne – dotyczy to wibracji strun głosowych podczas produkcji dźwięku. Spróbuj dotknąć swojego gardła i wymówić głoskę „S”, a potem „Z” – porównaj, co czujesz. Struny głosowe nie drgają podczas wymowy „S”, dlatego „S” jest bezdźwięczne. Przy wymowie „Z” struny głosowe wibrują, więc „Z” jest dźwięczne.
A teraz przyjrzyjmy się pełnej tabeli IPA zawierającej wszystkie spółgłoski języka !Xóõ, aby łatwiej było zobaczyć, jak cały ten system jest zorganizowany.
Najpierw, zaznaczone na czerwono, są zwykłe pulmoniczne egressywne spółgłoski, które wszyscy znamy i lubimy. Następnie, na niebiesko, oznaczone są ejektywy – mogą być nam mniej znane, ale nie powinny sprawiać większych trudności w wymowie. I wreszcie, na zielono, mamy spółgłoski mlaskowe.
Jeśli zwrócisz uwagę, zauważysz, że jest ich znacznie więcej niż tylko pięć, o których wcześniej mówiliśmy. W rzeczywistości jest ich dokładnie 43.
Na samej górze tabeli znajdują się te podstawowe i najprostsze. Okazuje się jednak, że w tym języku mlaski mogą być również: dźwięczne, aspirowane – zarówno dźwięczne, jak i bezdźwięczne, ejektywne – i jednocześnie mogą być dźwięczne lub bezdźwięczne,nosowe – zarówno dźwięczne, jak i bezdźwięczne, glotalizowane.
Łącznie w tej tabeli znajduje się 87 spółgłosek. I zgadnij co – to wciąż nie wszystko! Właśnie omówiliśmy 87 spółgłosek, ale co z pozostałymi 80, które pozwalają dojść do „160” wspomnianych na początku?
Teraz wchodzimy w obszar klastrów.
Ponieważ 87 spółgłosek to oczywiście za mało, użytkownicy języka !Xóõ postanowili połączyć niektóre z nich, tworząc „zbitki spółgłoskowe”. Poniżej przedstawiamy oddzielną tabelę IPA ilustrującą te zbitki.
W języku !Xóõ, oprócz 87 podstawowych spółgłosek, występuje również 77 zbitek spółgłoskowych, które powstają poprzez łączenie różnych spółgłosek, w tym mlasków, ejektyw i innych. Przykładem jest zbitka „gǁqx’”, będąca połączeniem dźwięcznego bocznego mlasku z bezdźwięczną ejektywną zwartoszczelinową spółgłoską języczkową. Choć dla wielu osób może to wydawać się niewyobrażalnie trudne do wymówienia, dla użytkowników języka !Xóõ jest to codzienna praktyka.
Ponieważ zbitki spółgłoskowe nie są podstawowymi spółgłoskami same w sobie, można zrozumieć, dlaczego liczba całkowita spółgłosek w tym języku była tak różna w ciągu dekad badań. Zwłaszcza że dla wielu z nich różnice są niemożliwe do wychwycenia dla niewprawionego ucha, a tym bardziej, gdy nagrywa się native speakera mówiącego z normalną prędkością, a badacz nie zna tego języka. Trzeba analizować te dźwięki pod mikroskopem, aby móc usłyszeć różnice między fonemami.
Podsumowując: z 87 spółgłoskami (z których 43 to mlaski) i 77 zbitkami spółgłoskowymi (z których większość również zawiera mlask), według artykułu autorstwa Christfrieda Naumanna (link poniżej), który sam w sobie jest podsumowaniem wielu różnych badań obejmujących dekady, jeśli chciałbyś nadać temu artykułowi jak najbardziej „clickbaitowy” tytuł i liczyć zbitki spółgłoskowe jako oddzielne spółgłoski, w ten sposób uzyskuje się liczbę 164 spółgłosek w języku !Xóõ. Ogólnie rzecz biorąc, najlepiej jest traktować spółgłoski i zbitki spółgłoskowe oddzielnie, ale nawet wtedy mamy 87 spółgłosek, nie licząc zbitek. Trudno sobie wyobrazić, że kiedykolwiek istniał lub mógłby istnieć inny naturalny język ludzki, który osiągałby taki poziom fonemicznej i fonologicznej złożoności.
Jest jeszcze wiele fascynujących rzeczy do powiedzenia o tym niesamowitym języku i jego ludziach – gramatyka również znacznie różni się od wielu języków europejskich i zawiera wiele interesujących aspektów. Jest to jednak zbyt skomplikowane, aby omówić to w tym artykule, ale gorąco zachęcam do zapoznania się z poniżej podanymi badaniami, które szczegółowo omawiają te zagadnienia i zawierają wiele przykładów.
Niemniej jednak, zanim zakończymy na dziś, warto wspomnieć o jeszcze jednym, naprawdę zdumiewającym fakcie. W ciągu lat wiele osób pracowało niestrudzenie, aby udokumentować, przeanalizować i zrozumieć ten niezwykły język oraz społeczności, które się nim posługują. Jednak bez jednej konkretnej osoby nic z tego nie byłoby możliwe – południowoafrykańskiego językoznawcy o imieniu Anthony Traill.
W ciągu 35 lat odbył prawie 100 ekspedycji, próbując nauczyć się i udokumentować język !Xóõ. Opublikował niezliczoną liczbę prac naukowych na jego temat, w tym także słownik tego języka. Oprócz angielskiego i !Xóõ, biegle posługiwał się również językami Zulu, Tsonga, Tswana i Afrikaans.
Podczas wyszukiwania jego nazwiska w internecie jedno zdanie powtarza się niemal wszędzie:
„Traill nabawił się zgrubienia na krtani po długotrwałym mówieniu w języku !Xóõ, co jest typowe dla dorosłych rodzimych użytkowników tego języka, ale nie dla dzieci – jest to dowód na lata spędzone z tym językiem.”
Brzmi to niemal niewiarygodnie – jak można nabawić się narośli na krtani tylko przez mówienie w danym języku? Jednak po krótkim przeszukaniu internetu i zobaczeniu tej samej informacji w wielu różnych artykułach, na różnych stronach, a nawet w pracy naukowej, okazuje się, że to prawdopodobnie prawda.
Mówienie w tym języku jest nie tylko niezwykle wymagające pod względem fonologicznym, ale dosłownie wywiera fizyczny wpływ na ciało – długotrwałe posługiwanie się nim powoduje rzeczywiste zgrubienie na krtani. To szaleństwo, ale jednocześnie coś absolutnie fascynującego.
W każdym razie, tutaj kończy się dzisiejsza opowieść. Jeśli pochodzisz ze społeczności posługującej się zagrożonym językiem, proszę, kontynuuj jego używanie, żyj nim i przekazuj go kolejnym pokoleniom, ponieważ w zdecydowanej większości przypadków, gdy język zniknie, to już n zawsze. A jeśli po prostu interesujesz się nauką języka, jakiegokolwiek, nawet !Xóõ, to po prostu oddaj się tej pasji. Pamiętaj – nie ma czegoś takiego jak „bezużyteczny” język, a każdy, kto twierdzi inaczej, jest w błędzie i nie powinieneś go słuchać. Bardzo dziękuję za przeczytanie, życzę wspaniałego dnia i zachęcam do zapoznania się z poniższą bibliografią!
O autorze:
Językoznawstwo, geografia i historia to moje największe zainteresowania. Studiowałem i pracowałem w kilku krajach Europy, a moja pasja doprowadziła mnie do podjęcia studiów magisterskich z dokumentacji języków rdzennych w Kanadzie. Tam współpracuję z rdzennymi społecznościami, wspierając i dokumentując ich niezwykłe programy rewitalizacji językowej. Moje zainteresowania obejmują wszystko, co zagrożone – im bardziej niszowe i mniej znane, tym bardziej mnie fascynuje. Moim marzeniem jest podróżować po świecie, nagrywać, filmować, dokumentować i przybliżać jak najwięcej z tysięcy unikalnych języków i kultur, które istnieją.
Bibliografia:
Serdeczne podziękowania dla Laboratorium Fonetycznego UCLA! Na ich stronie internetowej można przeglądać liczne przykłady i usłyszeć język w autentycznym wykonaniu rodzimych użytkowników.
https://archive.phonetics.ucla.edu/Language/NMN/nmn.html
Kluczowe prace:
- Christfried Naumann. The phoneme inventory of Taa (West !Xoon dialect). Max-Planck-Institut für evolutionäre Anthropologie Leipzig & Universität Leipzig. 2013
- Roland Kießling. Noun classification in !Xoon. Hamburg. 2008
- Christfried Naumann. A preliminary classification of Taa dialects. 20th International Conference on Historical Linguistics (ICHLXX). Humboldt University Berlin; Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology Leipzig.
- Christfried Naumann. High and low tone in Taa (!Xóõ). 2008
Pozostałe prace:
-Lee J. Pratchett. Anthony Traill (edited by Hirosi Nakagawa and Andy Chebanne), A trilingual !Xóõ dictionary: !Xóõ – English – Setswana. 2018
- Catherine T. Best, Anthony Traill, Allyson Carter, K. David Harrison, and Alice Faber. !Xóõ click perception by English, Isizulu, and Sesotho listeners. 2003
- Alena Witzlack-Makarevich and Hirosi Nakagawa. Linguistic features and typologies in languages commonly referred to as ‘Khoisan’. 2017
- Christfried Naumann. Vowels of Taa (West !Xoon) and their acoustic properties (Presentation). Humboldt-Universitat zu Berlin. 2013
Ciekawe artykuły:
-DOBES Documentation of Taa Language. https://dobes.mpi.nl/projects/taa/
- Clicks and Voice Quality in !Xóõ samples. (LMU of Munich) https://www.phonetik.uni-muenchen.de/studium/skripten/languagedemos/Demos/xoo.html
- Xoa ke Taa ǂAan -!Xuun ǀa ǂxanya - A Primer for Writing Taa -West !Xoon version. 2015. Christfried Naumann & Many others. (Illustrations by Stefanus Kuwi Geinǂamseb and Johannes ǁXau Kundeb)
- The Economist. We went in search of the world’s hardest language. 2016. https://medium.economist.com/we-went-in-search-of-the-worlds-hardest-language-95a27c2cff3
- Anthony Traill. A !Xóõ DICTIONARY. Köln. 1994.
Materiały wideo:
-The Language with the Most Sounds in the World - !Xóõ https://www.youtube.com/watch?v=vFE6TOoDmo8