Czy Japonia to kraj monoetniczny?
Obserwując z daleka ten piękny, intrygujący kraj, łatwo ulec wrażeniu, że Japonia to kraj monoetniczny. Z jednej strony kultura Japonii kojarzy się z ceremonią parzenia herbaty i tradycyjnym strojem kimono, z drugiej zaś z technologicznymi i motoryzacyjnymi gigantami znanymi na całym świecie. Wyjątkowość i unikatowość tej kultury promował także ukazujący się w latach 1946–1978 cykl tomów Nihonjinron, traktujący o japońskiej tożsamości narodowej i kulturowej, przygotowany przez japońskich naukowców oraz dziennikarzy. Istotnym elementem ówczesnej ideologii było przekonanie Japończyków o ich homogeniczności i wspólnym pochodzeniu etnicznym, które bywa powielane także współcześnie. Tymczasem około 2% japońskiego społeczeństwa stanowią mniejszości narodowe i etniczne, mające odrębną kulturę i język – między innymi Ajnowie.
Kim są i skąd przybyli Ajnowie?
Ajnowie to rdzenni mieszkańcy wyspy Hokkaido, zamieszkujący także północne terytoria Honsiu oraz południe Sachalinu. Istnieje wiele teorii dotyczących ich pochodzenia. Badania genetyczne wskazują, że Ajnowie mają unikalną pulę genów – mogą być spokrewnieni z Mongołami, choć ich typ antropologiczny łączy cechy kaukaskie oraz cechy charakterystyczne wyłącznie dla ich grupy. Dokładna genealogia Ajnów pozostaje nieodkryta, jednak szacuje się, że przybyli do Japonii około 7000 lat temu.
Podboje i asymilacja Ajnów
Na tereny zajmowane przez Ajnów, pierwsi Japończycy (nazywani Wajin) zaczęli docierać prawdopodobnie w XII wieku. Początkowo Ajnowie brali udział w wymianach handlowych z sąsiednimi ludami, jednak wkrótce handel został zdominowany przez japońskich feudałów i współpracujących z nimi kupców. Rozpowszechnili oni w reszcie kraju produkty pochodzące z regionu zajmowanego przez Ajnów, takie jak shimekasu, czyli stosowany jako nawóz suszony i prasowany gotowany śledź. Okazał się on być niezbędny przy uprawach bardzo cennych roślin indygo. Wkrótce popyt na shimekasu, jak i inne artykuły z Hokkaido wzrósł tak bardzo, że kupcy zaczęli zatrudniać Ajnów do pracy m. in. przy połowach ryb. Wyzysk Ajnów przy ciężkiej pracy bywał tak bezwzględny, że dochodziło nawet do konfliktów zbrojnych pomiędzy Ajnami a ludnością Wajin.
XVIII i XIX wiek przyniosły ekspansję i chęć przejęcia przez Japończyków całkowitej kontroli nad Hokkaido, a także pierwsze prawne ograniczenia wolności kulturowej Ajnów. Wraz z epoką Meiji, zapoczątkowaną w 1868 roku, rozpoczął się intensywny proces industrializacji, który tylko pogorszył sytuację Ajnów. Kolejne akty prawne związane z polityką asymilacyjną zmusiły ich do porzucenia własnego języka, tradycyjnych obyczajów, a ostatecznie do całkowitej rezygnacji z dotychczasowego stylu życia. Jednym z nich była Ustawa o ochronie byłych Aborygenów na Hokkaido z 1899 roku, która miała na celu przyznanie ziemi Ajnom do użytku rolniczego oraz zasymilowanie ich poprzez edukację w języku japońskim i zwyczajach Wajin. Nierzadko jednak przyznane ziemie były niezdatne do upraw, bądź było ich zbyt mało, co było wyraźnym przykładem dyskryminacji etnicznej.
Ostatecznie przymusowa praca, wojny o ziemie, dewastacja upraw i choroby spowodowały upadek kultury i spadek liczby ludności Ajnów.
Piłsudski i Ajnowie
Warto wspomnieć o Bronisławie Piłsudskim, starszym bracie Józefa Piłsudskiego, który w 1887 roku, skazany na zesłanie, rozpoczął pionierskie badania nad ludnością Ajnów zamieszkującą Sachalin. W 1903 roku dołączył do ekspedycji na Hokkaido, gdzie pozyskał oryginalne fotografie oraz wałki fonograficzne, dokumentujące pieśni, opowieści i tatuaże Ajnów. Jego badania tej społeczności są uważane za jedne z najbardziej rzetelnych. W Muzeum Ajnów w Shiraoi 19 października 2013 roku odsłonięto pomnik Bronisława Piłsudskiego, upamiętniający jego zasługi dla tej mniejszości.
Jak wygląda kultura Ajnów?
Kultura Ajnów jest bogata i zróżnicowana. Wyróżnia się ona unikalnym językiem, który nie jest spokrewniony z japońskim ani żadnym innym językiem regionu. W przeszłości język ajnoski nie miał formy pisemnej, a obecnie do jego zapisu stosuje się katakanę – jeden z systemów pisma japońskiego – lub alfabet łaciński. Niestety, na skutek prowadzonej w przeszłości polityki asymilacyjnej i zakazów korzystania z tego języka, na początku XXI wieku jedynie 10 osób potrafiło się nim posługiwać. W 2008 roku UNESCO oficjalnie uznało ajnoski za język zagrożony wyginięciem.
Odrębność kulturową tej mniejszości etnicznej można dostrzec w ich religii, czyli animizmie i szamanizmie, kontrastującymi z dominującymi w Japonii buddyzmem i religią shinto.
Centralnym elementem wierzeń Ajnów jest kult niedźwiedzia, który uważany jest za świętego posłańca bogów. Szczególnie istotna jest ceremonia odsyłania niedźwiedziej duszy, jednak zwyczaj ten wymiera - przez pewien czas był zabroniony, a potem traktowany jedynie jako element folkowych występów przeznaczonych dla turystów. Podobny los spotyka tradycyjne tańce ajnoskie, które niegdyś towarzyszyły licznym obrzędom.
Tradycyjnie Ajnowie utrzymywali się z rybołówstwa, myślistwa i zbieractwa, które stanowiły podstawę ich gospodarki. Ich rzemiosło, zwłaszcza rzeźbienie w drewnie i haft, wyróżnia się skomplikowanymi wzorami i ornamentami, odzwierciedlającymi głęboką więź z naturą oraz duchową symbolikę.
Walka o przetrwanie i odzyskanie tożsamości
W 1946 roku powstało Stowarzyszenie Ajnów Hokkaido, mające na celu poprawę statusu tej grupy. Jednak efekty ich działań zaczęły być widoczne dopiero kilka dekad później. W 1980 roku otwarto pierwszą szkołę języka ajnoskiego, a cztery lata później Stowarzyszenie Ajnów Hokkaido zaczęło domagać się zniesienia dyskryminującej ich ustawy z 1899 roku oraz przywrócenia im praw do uczestnictwa w życiu politycznym, dostępu do edukacji, połowu ryb i wolności kulturalnej.
To samo stowarzyszenie zwróciło się także do ONZ z prośbą o uznanie Ajnów za lud tubylczy. W konsekwencji, w 1997 roku przyjęto ustawę, na mocy której Japonia zobowiązała się do ochrony i promocji kultury Ajnów. Niemniej jednak, rezolucję wzywającą do uznania Ajnów za lud tubylczy i zlikwidowania wobec nich dyskryminacji, japoński rząd przyjął dopiero w 2008 roku.
W 2012 roku powstała Partia Ajnów, mająca na celu kontynuowanie działań na rzecz odzyskania pełni praw oraz przeciwdziałania dyskryminacji, z którą Ajnowie wciąż muszą się mierzyć.
Przyszłość i teraźniejszość społeczności Ajnów
Kultura Ajnów przeżywa w ostatnich dekadach renesans. Jest promowana pośród Japończyków, a zainteresowanie nią wzrasta, zwłaszcza dzięki rozwojowi turystyki. Przykładem może być kontynuacja zapoczątkowanej ponad dekadę wcześniej inicjatywy i otwarcie Narodowego Muzeum Ajnów w 2020 roku. Jednakże język i sztuka Ajnów pozostaje zagrożona z powodu malejącej liczby osób, które mogą przekazywać je dalej.
Niewątpliwie proces asymilacji miał ogromny wpływ na życie Ajnów. Współcześnie żyją oni podobnie do Japończyków, niekiedy decydując się na używanie wyłącznie języka japońskiego. Jednocześnie mierzą się z, będącą skutkiem lat dyskryminacji, gorszą sytuacją ekonomiczną. Zarazem dla Ajnów ich kultura pozostaje żywa. W miarę możliwości promują ją, choć głównie komercyjne, a przede wszystkim przekazują ją swoim potomkom.
Źródła:
1.Buchalik, Lucjan “The Noble Minority. The Renaissance Of Ainu Culture In Contemporary Japan” Ethnologia Polona 37 (2017): 145–162
2.Hosdoa, Shinsuke “Historia i aktualna sytuacja mniejszości etnicznych w Polsce i Japonii na przykładzie Kaszubów, Ajnów i Okinawańczyków” Acta Cassubiana 15 (2013): 89-100.
3. Jelonek, Barbara “Problematyka prawna Ajnów w Japonii – badania Bronisława Piłsudskiego i sprawa Nibutani Dam” Acta Erasmiana 15, 109 (2017).
4.Sałustowicz, Piotr, Sławomir Kalinowski, Barbara Goryńska-Bittner. Bliżej ludzi – programem dla nauk społecznych? (Societas Pars Mundi, 2018), 69-86.
5. The Foundation for Ainu Culture. n. d. “History” Accessed September 20, 2024. History | The Foundation for Ainu Culture (ff-ainu.or.jp)