Autor Piotr "Ziemowit" Kamiński
Wstęp
W dzisiejszym artykule zajmiemy się czymś na pozór błahym, a jednocześnie bardzo pasjonującym — życiem codziennym we wczesnym średniowieczu, a dokładnie codziennością ludzi mieszkających na terenach wiejskich.
Populacja i Krajobraz
Jak żyli zwykli ludzie w X wieku?
Pierwsza rzecz, która bardzo często jest wspominana, to to, że 1000 lat temu na ziemiach polskich mieszkało tylko milion ludzi, czyli około 38 razy mniej niż obecnie.
Jak to w praktyce wyglądało?
Praktycznie cała powierzchnia naszego kraju była pokryta lasami, bagnami, puszczami, nieprzebytymi terenami i porośniętymi wzgórzami. Większość terenów była niedostępna dla człowieka. Kilometrami ciągnęły się lasy, przez które żaden człowiek nigdy nie przechodził, a tylko gdzieniegdzie były wyspy osadnictwa. Na przykład dzisiejsza resztka Puszczy Sandomierskiej była wówczas nieprzeniknionym borem, gdzie większość ludzi bałaby się zapuścić. Cała Polska to były w większości trudno dostępne tereny, do których ludzie nie docierali. Gdzieniegdzie znajdowały się osady, wokół głównych grodów takich jak Poznań, Gniezno, Wrocław, Kraków, Płock — tam występowało znacznie większe osadnictwo i było więcej ludności. Tam było więcej pól, tam też mieszkało więcej ludzi, ale poza tym, na terenie pozostałej części kraju przeważały lasy, z rzadka przeplatane jakimś niewielkim grodem albo wioskami.
Życie w Wioskach i Budownictwo
Jak wyglądała taka wioska we wczesnym średniowieczu? Zwykle posiadała około 100 do 200 ludzi, czyli około 20-30 zagród. Rodzina posiadała swoją chatkę, wielkości maksymalnie 25 metrów kwadratowych. Domostwa praktycznie nie przekraczały 25 metrów kwadratowych, zazwyczaj było to 16-20 metrów kwadratowych. Dlaczego jednak, mając drewno za darmo i łatwość w budowaniu, wybierano tak małe chaty? Otóż powody tego były dwa: przede wszystkim dlatego, że taką chatę było znacznie łatwiej ogrzać. Jeżeli przychodziła zima, wystarczyło umieścić całą rodzinę do środka, zapalić niewielki ogień w rogu chaty i można było komfortowo przetrwać zimę, nie zużywając dużej ilości opału. Po drugie, styl życia ludzi w tamtych czasach powodował, że nie potrzebne im były większe domy. W tamtych czasach nie spędzało się czasu w domu tak jak dzisiaj. Dziś każdy w domu ma TV, komputer, czyta sobie książki, a w tamtych czasach tego w ogóle nie robiono; spędzano czas poza domem. Dom to było takie schronienie, trochę jak jaskinia pierwotnych ludzi. Był miejscem, gdzie można było się schronić przed ulewą, siarczystym mrozem, czy srogim upałem. W lecie panowała tam przyjemna temperatura, chłodniejsza niż na zewnątrz. Pracowano, bawiono się, jedzono poza domem czy też w pozostałych budynkach gospodarczych.
Długość Życia i Role Społeczne
W X wieku przeciętna długość życia wynosiła około 32-35 lat, co może wydawać się zaskakujące. Statystyka ta wynikała głównie z wysokiej śmiertelności wśród dzieci. Przeżywalność dorosłych była jednak znacznie wyższa, a osoby, które przetrwały okres dzieciństwa, często dożywały czterdziestego, pięćdziesiątego, a nawet sześćdziesiątego czy siedemdziesiątego roku życia. Należy podkreślić, że w X wieku osoba mająca trzydzieści pięć lat nie była uważana za starca u kresu życia.
Jeśli ktoś przeżył trudne dzieciństwo i równie wymagający okres młodości, trwający od 15 do 30 roku życia, miał realne szanse dożycia do sześćdziesiątki, a nawet siedemdziesiątki. Rzadkie, choć możliwe, były przypadki osób dożywających osiemdziesięciu lat. Po ukończeniu 15 roku życia, mężczyźni byli uważani za dorosłych — zawierali małżeństwa, zakładali rodziny i często brali udział w wojnach, które były wówczas powszechne. Życie bez udziału w wojnie było praktycznie niemożliwe, gdyż mężczyźni regularnie stawali do obrony swoich osad, powoływani przez książąt do ochrony grodów.
Mężczyźni, którzy dożyli trzydziestu lub trzydziestu pięciu lat, często mieli za sobą udział w licznych konfliktach zbrojnych. Po tym wieku wielu z nich mogło już osiedlić się i skupić na pracy w swojej społeczności, nie musząc ponownie walczyć, chyba że zaistniała szczególna konieczność. Dzięki temu mogli dożyć sędziwych lat, ciesząc się spokojniejszym życiem po latach zmagań.
Życie Kobiet i Poród
Tak samo było z kobietami. Kobieta w wieku około 15 lat była wydawana za mąż. Zaczynała rodzić dzieci. Rodziła te dzieci przez kolejnych 15 lat. Zazwyczaj Słowianka rodziła od 6 do 10 dzieci. To był też największy problem dla jej zdrowia, bo przy tamtym poziomie medycyny i higieny porody były niesamowicie groźne dla kobiety. Jeżeli udało jej się przeżyć powiedzmy osiem porodów, i miała już 30 lat, to też przed nią życie stało otworem. Już jako dojrzała kobieta, mająca gromadkę dzieci przy sobie, mogła spokojnie dożyć sześćdziesiątki. Starszych oczywiście bardzo szanowano, byli skarbnicą wiedzy. Nie było książek, nie było żadnych innych metod przechowywania wiedzy jak tylko w ludzkich głowach. Człowiek, który przeżył 50 lat, miał zgromadzoną wiedzę i doświadczenie z całego swojego życia i był bardzo cenny dla młodszych.
Codzienne Zajęcia i Rolnictwo
Czym zajmowali się ludzie 1000 lat temu?
Blisko 90% stanowili rolnicy, którzy zajmowali się na co dzień hodowlą zwierząt, uprawą roślin i wszystkim tym, co jest związane z rolnictwem. Ich praca była znacznie mniej efektywna niż jest obecnie, przy całej naszej mechanizacji i automatyzacji rolnictwa. Cała rodzina pracowała, aby zapewnić sobie żywność. Rodzice jak i dzieci, od najmłodszych lat pracowali przy zwierzętach i roślinach, aby zapewnić rodzinie przetrwanie.
Obciążenie Pracą i Naturalne Życie
Co jednak jest najbardziej zaskakujące, to przeliczając ilość godzin w tamtych czasach, ludzie pracowali znacznie mniej niż pracuje się dzisiaj! Praca na roli jest bardzo pracochłonna i ciężka, natomiast przez większą część roku rośliny nie wymagają tak dużej opieki i nakładów pracy. Zwierzęta były hodowane w sposób bardzo naturalny, więc nie wymagały dużych nakładów pracy. Świnie hodowało się na pół-dziko, nie trzymało się ich w chlewie tak jak dzisiaj, tylko wypasało się je normalnie, tak jak inne zwierzęta. Podobnie z krowami, owcami, kozami i końmi — nie trzymało się ich w małych boksach, nie karmiło się ich cały czas sianem czy innymi paszami: owsem, pszenicą. Absolutnie! Te zwierzęta żywiły się praktycznie same, jedynie na zimę starano się zapewnić im trochę siana. Trzeba jednak wziąć pod uwagę bardzo ważny fakt, że tysiąc lat temu klimat był nieco cieplejszy niż mamy obecnie. Według badań klimatologów, tysiąc lat temu temperatura średnia w Polsce była o 2 stopnie wyższa niż dzisiaj! Czyli zimy były bardziej łagodne, a lata bardziej upalne i też było bardziej wilgotno. Rodzina miała zatem dużo czasu na inne zajęcia.
Samowystarczalność i Specjalizacja Wspólnotowa
W dawnych czasach, oprócz zapewnienia sobie żywności, rodziny samodzielnie zaspokajały niemal wszystkie swoje potrzeby. Jeśli potrzebowali stołu, łyżki czy garnka, zazwyczaj wytwarzali je sami. Również ubrania często szyto w domach. Polowano na zwierzęta w celu pozyskania skór, które służyły do wyrobu odzieży. W związku z tym, potrzeby rodziny były zaspokajane głównie w jej własnym zakresie. Wspólnoty wiejskie, w których żyli, również w znacznym stopniu samodzielnie zabezpieczały swoje potrzeby, czasami wybierając drobną specjalizację. Na przykład, wioska mogła mieć garncarza, który dostarczał ceramikę wszystkim mieszkańcom. Kowale, rzemieślnicy zajmujący się obróbką skór czy jubilerzy również pełnili ważne funkcje w społeczności. Wymiana handlowa pokrywała jedynie około 1% potrzeb, obejmując głównie towary niedostępne lokalnie. Sól, luksusowe tkaniny, biżuteria, specjalistyczne narzędzia i broń, które były wytwarzane w wyspecjalizowanych miejscach.
Struktura Rodziny i Rola Dzieci
Rodziny były liczne, a dzieci od najmłodszych lat pomagały w gospodarstwie. Już pięcioletnie dziecko mogło uczestniczyć w pracach domowych, a ośmioletni chłopiec mógł polować na drobne zwierzęta. Dzieci były postrzegane jako wsparcie, a nie obciążenie, a ich wkład w życie rodzinne rósł wraz z wiekiem. W wieku około 15 lat młodzi ludzie, zwykle po zawarciu małżeństwa, budowali własne chaty przy pomocy rodziny i rozpoczynali samodzielne życie, często w tej samej osadzie.
Podatki i Obowiązki
Podatki w tamtych czasach były stosunkowo niskie i miały charakter stały, na przykład opłacane w skórach zwierząt. Dodatkowe obowiązki obejmowały między innymi dostarczanie zaopatrzenia na stół książęcy podczas jego wizyt czy zapewnienie koni dla posłańców. Później wprowadzono dziesięcinę kościelną, która wynosiła 10% produkcji, była ona postrzegana jako wysoki podatek. Często była jednak zaniżana przez oszustwa.
Służba Wojskowa i Szlachta
Istotnym obowiązkiem była także służba wojskowa, jednak zwykli chłopi byli zobowiązani jedynie do obrony lokalnych grodów. Specjalna klasa wojowników, którzy podróżowali po kraju i za granicę, miała inne obowiązki i przywileje, a z czasem wykształciła się z niej szlachta.
Najcenniejsze Dobra i Mobilność
Najcenniejszymi dobrami były dla ówczesnych ludzi ich zwierzęta, narzędzia i biżuteria, które były łatwe do przeniesienia w razie zagrożenia. Domy drewniane, choć ważne, mogły być szybko odbudowane. W codziennym życiu mieszkańcy rzadko podróżowali daleko poza swoją okolicę, a główne potrzeby były zaspokajane w ramach lokalnych społeczności. Dalsze podróże były domeną kupców, wojowników oraz osób związanych z władcami.
Zakończenie
Jeżeli interesuje Cię więcej szczegółów na temat życia codziennego w tamtych czasach, takich jak dieta czy odzież, zapraszamy Cię do śledzenia kolejnych artykułów, w których te tematy będą omawiane bardziej szczegółowo.